त्यसो त गजललेखकमा पनि पर्याप्त सजगता अझै पाइदैन । रदिफ र काफिया मिलाएर लेख्ने सिकारुहरू एकातिर छन् भने रदिफ र काफियासमेत छुट्याउन नजान्नेहरू पनि गजल नामका सिर्जना लेखेर गजल भनेर गवाउदै छन् । यो हरेक सचेत गजलर्सजक, सङ्गीतकर्मी र गायकले बुझ्नुपर्ने कुरा हो । यसप्रति अबका दिनमा सबैले सचेत हुनै पर्दछ । यहाँ गजलमा लय वा छन्दविधानको कुरा गर्दा गायनको यो सर्न्दर्भ जोडिन पुगेको हो ।
गजलमा लय अनिवार्य छ तर बहर या छन्दमा लेख्दा मात्र गजल लयात्मक अथवा गेयात्मक हुन सक्छ भन्ने सोच भने ज्यादै अतिवादी सोच हो । बहर या छन्दमा लेखिएका गजल स्वाभाविक रूपमै लयबद्ध हुन्छन् तर स्वतन्त्र लयमा लेखिएका गजल पनि कम सशक्त भने हुँदैनन् । गजलमा लयविधानको कुरा गर्दा लय निर्माण र प्रयोगको शिल्पबारे केही चर्चा गर्नु उपयुक्त होला ।
गजल गेय विधा भएका कारण यो लयबद्ध हुनै पर्छ, चाहे छन्द (बहर० या सममात्रा जेसुकै लयविधानलाई अ“गाले पनि । छन्द या बहरमा लेख्नु आफैँमा सिर्जना लयबद्ध हुनु हो ९पछिल्लो खण्डमा यसबारे बिस्तृत चर्चा गरिएको छ० । तर सबै गजल छन्द या बहरमा नै लेखिनुपर्छ भन्ने आग्रह भ्रामक र अतिसयोक्तिपूर्ण हो । यसको मतलब जे पायो त्यही ढङ्गमा, केवल भावपूर्ण प्रभावकारी बनाउने नाउँमा कुनै पङ्क्ति १९ मात्राको र कुनै १४ मात्राको बनाउनु भन्नेचाहिँ कदापि होइन । शास्त्रीय बहर या छन्दमा लेख्न नसक्ने या नरुचाउनेले पनि गजल लेख्दा निश्चित लयचाहिँ अवलम्बन गर्नै पर्छ । समान मात्राद्वारा निर्मित यस्तो लयलाई सममात्रिक लय पनि भन्ने गरिन्छ । यहाँ पनि के स्पष्ट हुनु जरुरी छ भने कसैकसैले सममात्रिक लयमा गजल लेख्न खोजेका छन् तर सममात्राका आधार अक्षर सङ्ख्या (वर्ण)लाई मान्ने गरिएको पाइन्छ । यो किसिमको लय सममात्रिक लय होइन । सममात्रिक लय वर्णको उच्चारण या उच्चार्य वर्णसँग सम्बन्धित हुन्छ । जस्तो,
क) कूपमन्डुक जमातमा के खोज्छौ भाइ परिचय ?
   थुन्न त्र्रिा पहिचान पिँजडा हुन्छन् सहरमा । -प्रभाती किरण, विचारका भग्नावशेष
ख) मनहरूमा सूर्यकिरण र्छर्नुपर्ने थियो,
   अँध्याराका उचाइहरू होच्याएर आएँ । -जीत कार्की
उल्लिखित प्रथम सेरका दुवै पङ्क्तिमा सोह्र मात्रा छन् । अक्षर सङ्ख्यालाई हेर्ने हो भने प्रथम पङ्क्तिमा अठार अक्षर र दोस्रो पङ्क्तिमा सत्र अक्षर रहेका छन् । तर उच्चारण गर्दा यस्तो हुन्छ,

कूपमण्डुक्र/ जमातमा /के खोज्छौ भाइ / परिचय ?
थुन्न तिम्रा/ पहिचान् पिँ/ जडा हुन्छन्/ सहरमा ।

यस्तै दोस्रो सेरमा पहिलो पङ्क्तिमा सोह्र अक्षर र दोस्रो पङ्क्तिमा पन्ध्र अक्षर रहेका छन् । तर उच्चारण गर्दा यस्तो हुन्छ,
मन्हरूमा/ सूर्यकिरण्/ र्छर्नुपर्ने/ थियो,
अँध्याराका/ उचाइहरू/ होच्याएर/ आएँ ।

सममात्रिक लयमा गजल लेख्नका निम्ति एउटा छूट के छ भने स्वर स्वर वर्ण (इ, ई, उ, ऊ, ए र ऐ)को उच्चारण मात्राको आवश्यकताअनुसार गर्न सकिन्छ । माथि उल्लिखित प्रथम सेरको पहिलो पङ्क्तिमा रहेको 'भाई' शब्दलाई दुई मात्रा अथवा एक मात्रा दुवै रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । प्रस्तुत सेरमा एक मात्राका रूपमा भाई शब्दको प्रयोग भएको छ । त्यस्तै दोस्रो सेरको दोस्रो पङ्क्तिमा रहेको उचाइहरूमा पाँच अक्षर भए पनि इलाई त्योभन्दा अघिको वर्णसँग जोडेर उच्चारण गरिन्छ यसकारण उचाइहरूलाई चार मात्रा मात्र मान्न सकिन्छ । यर्सथ प्रस्तुत दोस्रो सेर चौध मात्रामा लेखिएको छ भन्न सकिन्छ ।

समग्रमा, गजलमा गेय पक्ष वा छन्दोबद्धता या लयात्मकता ज्यादै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । बहर या छन्दमा लेख्न नसकिए पनि लयमा वा मात्रा मिलाएर (सममात्रामा) भने गजल लेखिनै पर्छ । एउटा पङ्क्ति अठार मात्रा र अर्को पङ्क्ति पन्ध्र मात्राको हुनु गजलमा अस्वीकार्य छ । 

लयका विभिन्न प्रकार छन् । गीत, कविता, गजल, हाइकु, ताङ्काजस्ता साहित्यका अनेक विधामा अनेक किसिमका लयको प्रयोग भएको हुन्छ । गजलमा विशेषतः कविता या गीतमा प्रयोग गरिने लयको प्रयोग गर्न सकिन्छ । गजल मूलतः शास्त्रीय विधा भएकोले यसका आफ्नै विधि-विधानहरू छन् । गायनका हिसाबले गीतसँग र भावका हिसाबले कवितासँग निकट रहेको गजल विधा शिल्पगत हिसाबले अलि भिन्न देखिन्छ । गजलको प्रस्तुति शैली अन्य विधाको प्रस्तुति शैलीभन्दा फरक भएको कारण पनि गजल अन्य विधाभन्दा भिन्न लाग्छ ।

नेपाली गजलको सुरुआतताका युवाकवि मोतीराम भट्ट र उनको साहित्यिक समूह मोतीमण्डलीका स्रष्टाहरूले बहरबद्ध गजल नै लेखेका पाइन्छ । उर्दू, हिन्दीको प्रभावका कारण मोतीराम भट्टले गजललाई हिन्दीबाट नेपालीमा प्रवेश गराउँदै उर्दू, फारसी बहरको सिको गर्दै बहरबद्ध गजल नै सिर्जना गरेका हुन् ।

उपेन्द्रबहादुर जिगरपछि नेपाली गजललेखनमा सुस्तता आएपछि झन्डै ३०/३५ वर्षम्म गजललेखन शून्यप्रायः भयो । बिक्रमको तीसको दशकको अन्त्यतिरदेखि नेपाली गजललेखनको पुनर्जागरण भयो । पुनर्जागरण त भयो तर गजलको महत्त्वपूर्ण तत्त्व बहर (लय) को भने पुनर्जागरण हुन सकेन । यस समयमा भाव पक्षलाई प्राथमिकता दिएर गजल लेख्न थालियो । लय पक्ष ओझेल पर्यो ।

बिक्रमको ४० को दशकको सुरुआततिरदेखि मनु ब्राजाकी, ललिजन रावल, रवि प्राञ्जलजस्ता लयमा सचेत गजलकारहरूको आगमन भएपछि भने नेपाली गजलमा लयको बारेमा व्यापक बहस हुन थाल्यो । ५० को दशकसम्म आइपुग्दा धेरै गजलकारमा लयप्रतिको सचेतता आइसकेको पाइन्छ ।